Historia

Rektorzy (1981-2012)

Data dodania: 2013-05-17

Tablica w Instytucie poświęcona pierwszemu Rektorowi naszej Uczelni

2. Ks. prof. dr hab. Stanisław WŁODARCZYK (1990-2007)

 

 

3. Ks. dr hab. Marian DUDA (2007-2012)

Dyrektorzy: 

1. Ks. dr hab. Marian DUDA (2012-2017)

2. Ks. dr Mikołaj WĘGRZYN (2017-

Zarys historyczny

Data dodania: 2013-04-11

INSTYTUT TEOLOGICZNY W CZĘSTOCHOWIE

- Zarys historii powstania -

Opracował Ks. dr hab. Paweł Wolnicki

Na nowo rozpoczynać od Chrystusa
Jan Paweł II

Postrzeganie roli Kościoła w świecie od drugiej połowy XX stulecia dokonywało się w oparciu o założenia Soboru Watykańskiego II. Nauka Ojców soborowych inspirowała uczestnika tych obrad - trzeciego biskupa diecezji częstochowskiej Stefana Barełę do zgromadzenia dokumentacji soborowej i podjęcia nad nią naukowej refleksji pozwalającej wiernym realizować chrześcijańską misję w duchu Kościoła aggiornamento. Zadanie to było realizowane przez Sekretariat Dokumentacji Soborowej (1966 r.).

Zapoznawanie duchowieństwa i laikatu z tematyką soborową przybrało charakter studyjny. W dniu 1 lutego 1967 r. ks. bp dr S. Bareła zlecił (ustnie), jednemu z teologów częstochowskich, wybitnemu bibliście ks. prof. Stanisławowi Grzybkowi prowadzenie wykładów o tematyce biblijno-soborowej. Zajęcia rozpoczęte 9 lutego 1967 r. odbywały się 2 razy w miesiącu w gmachu Kurii Diecezjalnej w Częstochowie i trwały do 1 czerwca 1967 r. Ogółem przeprowadzonych zostało 60 godzin wykładowych. W zajęciach brały udział osoby wyrażające chęć zgłębienia soborowego nauczania. Słuchaczami byli więc przede wszystkim kapłani diecezjalni, zakonnicy i siostry zakonne oraz pewna grupa świeckich.

Duże zainteresowanie tą problematyką w środowisku częstochowskim skłoniło bp. S. Barełę do rezygnacji z periodycznych inicjatyw, na rzecz powołania do życia stałej struktury, która dawałaby możliwość systematycznego i permanentnego przekazu nauki Kościoła. Te oczekiwania mogło spełnić Studium Dokumentacji Soborowej, które zostało umiejscowione przy Referacie Duszpasterskim Kurii Diecezjalnej w Częstochowie. Zorganizowanie tej agendy wraz ze stworzeniem statutu i regulaminu studiów zostało powierzone w dniu 1 sierpnia 1967 r. ks. prof. S. Grzybkowi. Celem tej struktury było „umożliwienie Duchowieństwu, Siostrom Zakonnym i Laikatowi studium teologii w oparciu o dokumenty soboru Watykańskiego II... w oparciu o statut i regulamin studiów na prawie diecezjalnym”*(1).

Pierwsza inauguracja Studium Soborowego w Częstochowie miała miejsce w dniu 1 października 1967 r.*(2) Uroczyste nabożeństwo wraz z kazaniem odprawił bp S. Bareła. Wykład inauguracyjny pt. „Biblistyka na Soborze” wygłosił ks. dr Michał Czajkowski z Wrocławia. Rok akademicki w Studium Soborowym w Częstochowie trwał do 1 czerwca 1968 r. Wykłady dla blisko 120 studentów (80 zakonnic, 14 kapłanów diecezjalnych, 8 kapłanów zakonnych i 10 osób świeckich) odbywały się przez 4 godziny, raz w tygodniu, w każdy czwartek. Objęły zagadnienia dotyczące: filozofii religii, patrologii, biblistyki i socjologii. Do pierwszych egzaminów przystąpiło ok. 100 słuchaczy. Kolejne dwa lata akademickie pozwoliły zwiększyć różnorodność i tematykę zajęć. Dla tak działającej struktury okazały się niewystarczające pomieszczenia w gmachu kurii. Gościnnie korzystano więc z lokali klasztoru Sióstr Zmartwychwstanek przy al. NMP nr 60*(3).

O działaniach polegających na przybliżaniu poprzez wykłady i studium nauczania Vaticanum II oraz włączanie w tę inicjatywę nie tylko duchowieństwa, ale także katolików świeckich władza diecezjalna powiadamiałaStolicą Apostolską. Pisano o dużym zainteresowaniu wiernych eklezjologią w duchu soborowej odnowy. Doceniając intelektualny wysiłek diecezji częstochowskiej w odczytywaniu roli i poszukiwaniu dróg wzajemnej współpracy katolików świeckich oraz duchowieństwa w Kościele partykularnym i powszechnym, w dniu 1 kwietnia 1969 r., rzymska Kongregacja Pro Institutione Catholica zezwoliła na posługiwanie się nazwą Instytut Dokumentów Soborowych Diecezji Częstochowskiej.

W ramach prowadzonych zajęć studyjnych w Instytucie ujawniła się potrzeba zapoznawania studentów Instytutu Dokumentów Soborowych z podstawowymi pojęciami teologiczno- filozoficznymi pozwalającymi na właściwe zrozumienie treści wykładów. Od 1 października 1969 r. utworzono kurs przygotowawczy. Dopiero jego ukończenie pozwalało studentom kontynuować naukę na wyższym poziomie i poznawać nauczanie Soboru Watykańskiego II. W diecezji częstochowskiej zaczął więc kształtować się miejscowy ośrodek o charakterze dydaktycznym gromadzący społeczność akademicką pragnącą studiować teologię. Jego działalność i formy pracy wymagały jednak uznania przez Stolicę Apostolską.

Poważne zamierzenia, jakie towarzyszyły tej inicjatywie były widoczne m. in. w przygotowanym biskupowi diecezjalnemu przez ówczesnego rektora ks. S. Grzybka, projekcie jednostek dydaktycznych i naukowych*(4). Na ich prowadzenie wyrazili zgodę duchowni wywodzący się z różnych środowisk naukowych. Według tego spisu w Instytucie Dokumentów Soborowych w Częstochowie miało być 10 katedr. Ostatecznie jednak ustalenie pozycji prawnej Instytutu stało się na długie lata priorytetem, który nie pozwolił zrealizować ambitnych planów pierwszego rektora.

Od roku akademickiego 1970/1971 Instytut Dokumentacji Soborowej Diecezji Częstochowskiej prowadził zajęcia na dwu poziomach: 1. Studium podstawowe teologii ogólnej; 2. Specjalizacja (do wyboru: eklezjologiczna mająca na celu zgłębienie dokumentów soborowych lub mariologiczna- ze względu na częstochowski ośrodek kultu maryjnego)- nazywana studium licencjackim.

Wykładano wówczas na kursie podstawowym, filozoficzno- teologicznym: historię filozofii i filozofię przyrody, psychologię, Księgi historyczne Starego Testamentu, Historię Kościoła, Liturgikę oraz prowadzono dwa lektoraty: z j. łacińskiego i j. francuskiego. Na pierwszym kursie było 11 osób, a na drugim 17 osób. Natomiast na kurs specjalistyczny uczęszczało 35 sióstr i 32 księży. Obejmował on następującą problematykę: egzegezę tekstów biblijnych mszalnych, duchowość i teologię liturgii, teksty biblijne liturgiczne oraz Ordo Missae, rok kościelny i sakramenty. Seminaria naukowe były prowadzone z Biblii, dogmatyki, katechetyki, socjologii religii i historii Kościoła*(5).

Celem tak zorganizowanego Instytutu było „zapoznanie zarówno kapłanów diecezjalnych, jak i zakonnych, sióstr zakonnych i katolików świeckich z doktryną II Soboru Watykańskiego”*(6). Wynikał stąd obowiązek przekazywania do odpowiednich dykasterii rzymskich obok statutu i regulaminu studiów, przy końcu każdego roku akademickiego, także sprawozdania ze swej działalności*(7). Był to przejaw ścisłej współpracy między Instytutem Dokumentów Soborowych, a Stolicą Apostolską. Opierała się ona na stałej korespondencji przede wszystkim z Kongregacjami Pro Institutione Catholica oraz pro Clero, popierającymi kierunek działań szerzących znajomość problematyki soborowej*(8).

Równocześnie biskup diecezji częstochowskiej podjął działania zmierzające do nawiązania współpracy naukowej między powstałym Instytutem Dokumentów Soborowych w Częstochowie, a Akademią Teologii Katolickiej (ATK) w Warszawie. Na jej podstawie księża, zakonnice i studenci świeccy uczęszczający w latach 1969-1973 na wykłady i seminaria naukowe oraz spełniający określone wymogi mogli uzyskać stopień magistra teologii na ATK*(9). W latach 1971/1972 oraz 1972/1973 ATK zorganizowała w Częstochowie punkt konsultacyjny teologii podstawowej dla osób, które nie ukończyły podstawowego studium teologicznego (siostry zakonne katechetki). W tym też czasie były prowadzone rozmowy z uczelnią warszawską odnośnie kursu licencjackiego dla księży. Na skutek rewizji kierunku swych prac Instytut Studiów Dokumentów Soborowych ukierunkował swoją działalność dydaktyczną na specjalizację eklezjologiczną. Tym samym wskazano na specyfikę badawczą nauczania teologii w Częstochowie kreśląc jej specjalność, a bp S. Bareła dekretem z dnia 29 września 1972 r. erygował w Kościele Częstochowskim Instytut Eklezjologiczno- Mariologiczny. Nazwa Instytutu uległa więc zmianie przyjmując brzmienie odpowiadające preferowanemu kierunkowibadawczemu*(10).

Studia w Instytucie, zgodnie z wykładnią dekretu, obejmowały dwa cykle: studium teologii ogólnej pozwalające na zdobycie stopnia magistra teologii oraz specjalistyczne, studium licencjackie, prowadzące do uzyskania stopnia licencjata teologii*(11). Podjęta współpraca z ATK w Warszawie nie rościła jednak nadziei na utrzymanie dotychczasowej, względnej samodzielności częstochowskiego ośrodka teologicznego, jako punktu konsultacyjnego ATK i jego rozwój w „duchowej stolicy Polski”. Takie wizje mogły się zrealizować w przypadku połączenia nauczania teologii w Częstochowie z niezależnym od władz państwowych Wydziałem Teologicznym w Krakowie. Funkcjonował on po usunięciu z Uniwersytetu Jagiellońskiego jako jego kontynuacja, mająca status wyłącznie kościelnej osoby prawnej, co Stolica Apostolska potwierdziła w 1959 r.

Już wcześniej były prowadzone z Krakowem konsultacje, które miały na celu rozeznać sprawę afiliacji Instytutu Studiów Dokumentów Soborowych w Częstochowie do Wydziału Teologicznego w Krakowie. Z taką prośbą zwrócił się bowiem bp S. Bareła do metropolity krakowskiego pismem z dnia 15 czerwca 1972 r., a w swojej licznej korespondencji z kard. Wojtyłą wielokrotnie poruszał tę sprawę (m. in. 17 października 1972 r.) *(12) Stanowisko częstochowskiego hierarchy skłoniło metropolitę krakowskiego do rozległych inicjatyw zarówno w Stolicy Apostolskiej, jak też podjęcia konkretnych działań w ramach Wydziału Teologicznego*(13). Droga spełnienia tego zamierzenia okazał się na jednak trudna do realizacji. Proponowano, aby otwarto przy Wydziale Teologicznym w Krakowie punkt konsultacyjny dla studium licencjackiego w Częstochowie. Kontynuowanie działalności punktu, który zmieniłby centralny ośrodek z Warszawy na Kraków było nie do przyjęcia przez ówczesnego biskupa diecezjalnego. W piśmie skierowanym do Papieskiego Fakultetu Teologicznego w Krakowie władza diecezjalna zapytywała „ czy można tworzyć od nowa Dzieło istniejące od 7 lat i pracujące z ogromny nakładem sił, wysiłkiem moralnym i materialnym...?”*(14).

O poparciu i zainteresowaniu propozycją powołania częstochowskiego ośrodka teologicznego, który stanowiłby filię Wydziału Teologicznego świadczy obecność metropolity krakowskiego kard. K. Wojtyły na inauguracji roku akademickiego 1972/1973. Jego przybycie i wygłoszone w Instytucie Słowo spotkało się z wielkim entuzjazmem miejscowego duchowieństwa i wiernych*(15). Metropolita krakowski mocno zaangażował się w sprawę uzyskania odpowiednich uprawnień dla Studiu Teologii Podstawowej w Częstochowie. Sprawę tę osobiście przedstawiał w Rzymie czyniąc w tym względzie wiele starań*(16). Organizowanie w Częstochowie, gdzie rozwijał się tak dynamicznie kult Maryi obecnej w Kościele Chrystusowym, ośrodka teologicznego o charakterze akademickim, było bardzo istotne. Coraz większa grupa okolicznej ludności zdobywała bowiem wyższe wykształcenie, a w marazmie ideologii państwa socjalistycznego nie brakowało tych, którzy dla umocnienia własnej wiary potrzebowali rzetelnego wykładu doktryny katolickiej.

Równocześnie zbliżająca się rocznica 50–lecia powstania diecezji częstochowskiej dawała okazję do poszerzenia więzi między archidiecezją krakowską, a jej sufraganią ze stolicą w Częstochowie. Współpraca ta była nawiązaniem do dawniejszych powiązań naukowych między diecezją częstochowską, a krakowskim Wydziałem Teologicznym, który władze PRL-u usunęły w 1954 r. z Uniwersytetu Jagiellońskiego. O tych wzajemnych związkach może świadczyć fakt przekazania przez pierwszego bp. diecezji częstochowskiej własnej, bardzo dobrze zaopatrzonej w bezcenne pozycje biblioteki Wydziałowi Teologicznemu, którego księgozbiór zniszczyła druga wojna światowa*(17). Gdy w 1974 r. Stolica Apostolska nadała ośrodkowi teologii w Krakowie nazwę Papieski Wydział Teologiczny pojawiła się możliwość powrotu do obopólnej współpracy Częstochowy i Krakowa uwzględniającej oczekiwania bp Bareły co do ustanowienia filii w stolicy biskupstwa maryjnego*(18). Od roku akademickiego 1974/1975 studium licencjackie, podobnie jak Częstochowskie Seminarium Duchowne w Krakowie, zostało związane z Papieskim Wydziałem Teologicznym w Krakowie, jako sekcja tegoż wydziału o profilu eklezjologiczno- mariologicznym. Jego ukończenie pozwalało uzyskać stopień naukowy licencjata teologii.

W ramach Instytutu Eklezjologicznego w Częstochowie działało początkowo kilka agend. W sprawozdaniu z jego działalności, z dnia 26 stycznia 1976 r., rektor ks. St. Grzybek pisał o 4 kierunkach: 1. Sekcja eklezjologiczno – mariologiczna. Była ona związana z Papieskim Wydziałem Teologicznym w Krakowie przygotowując 17 słuchaczy do zyskania stopnia naukowego licencjata teologii. Na sekcji tej wykładali: Bp Wojtkowski- mariologia, ks. Grzybek- teologia biblijna., Ks. Kołodziejczyk – teologia dogmatyczna, ks. Tabaczyński – apologetyka, ks. Kubiś eklezjologia, ks. Kowalski – teologia moralna. Wykłady odbywały się w każdą środę (6 godz. plus 3 godz. seminarium naukowe). 2. Studium wikariuszowskie. Kierowało się ono zatwierdzonym przez kompetentną władzę kościelną ratio studiorum. Studium trwało 4 lata, a wykłady odbywały się w każdy trzeci czwartek miesiąca. Uczęszczali na nie kapłani z lat 1971-1974 w liczbie 51. Wykłady miały przygotowywać do egzaminu wikariuszowskiego. Wykłady objęły: kwestie wybrane z Pisma, św., teologii dogmatycznej, teologii moralnej, apologetyki, teologii pastoralnej, liturgiki. 3. Studium podstawowe teologii ogólnej realizowało program taki, jak obowiązywał w każdym seminarium duchownym. 4. Tirocinium pastorale. Studium tym zostali objęci diakoni VI kursu którzy korzystali z niego głownie w miesiącach sierpniu i wrześniu oraz księża neoprezbiterzy, którzy mieli swoje spotkania w każdy pierwszy czwartek miesiąca. W czasie tego spotkania miała miejsce konferencja ascetyczna, msza św., oraz wykłady o charakterze duszpasterskim.

Odpowiedzialnym za sekcję eklezjologiczno- mariologiczną był ks. dr M. Kołodziejczyk, a za trzy pozostałe kierunki ks. dr Z. Mońka.

Instytut eklezjologiczno- mariologiczny po przeniesieniu swej siedziby z kurii diecezjalnej i pomieszczeń klasztornych Sióstr Zmartwychwstanek w 1969/1970 r. znalazł swoje miejsce na plebani przy ul. św. Barbary 51. Tam też mieścił się jego sekretariat, sale wykładowe, biblioteka oraz pokój profesorski. Biblioteka prenumerowała 5 czasopism zagranicznych i 10 krajowych, a tylko w 1976 r. wzbogaciła się ona o ok. 300 nowych pozycji*(19). Biskup Bareła zabiegał także o wygląd i estetykę pomieszczeń Instytutu. Podczas swojej wizyty w Instytucie w dniu 16 stycznia 1978 r. zlecił ks. wicerektorowi Z. Mońce wykonanie najpilniejszych prac pozwalających na przystosowanie gmachu do zadań i celów tego ośrodka. Proponował stworzenie dużej sali spełniającej wymogi młodzieży akademickiej licznie słuchającej wykładów*(20).

Tak ukształtowany ośrodek dydaktyczno- naukowy posiadał własną strukturę. Na jego czele stał rektor. Został nim ks. prof. dr hab. Stanisław Grzybek. Ze względu na jego stałe zamieszkanie w Krakowie, w pracach bieżących, w siedzibie Instytutu reprezentował go wicerektor – ks. dr Zenon Mońka, a od 23 października 1979 r. funkcję tę pełnił ks. dr Stanisław Włodarczyk. W skład Instytutu wchodził także dyrektor administracyjny, którym został ks. dr Ireneusz Skubiś i kierownicy poszczególnych sekcji. Swoje zadania rektor wykonywał za pośrednictwem Sekretariatu Instytutu Eklezjologiczno- Mariologicznego. Mieścił się on w siedzibie Instytutu przy ul. św. Barbary 51. Zadaniem Sekretariatu było odpowiednie funkcjonowanie tej instytucji. Kierował się on własnym regulaminem zatwierdzonym przez biskupa diecezjalnego w dniu 2 czerwca 1976 r. Kierownik sekretariatu podlegał bezpośrednio rektorowi Instytutu i jego zastępcy, pośrednio dyrektorowi administracyjnemu oraz kierownikom poszczególnych sekcji: sekcji eklezjologiczno- mariologicznej, studium wikariuszowskiego, tirocinium pastorale i studium podstawowego teologii ogólnej. Kierownik sekretariatu na mocy specjalnych uprawnień bpa Bareły został też kierownikiem biblioteki Instytutu*(21).

Bp Bareła przyjmując kierunek afiliacji starał się zyskać poparcie Episkopatu Polski dla idei włączenia Instytutu Eklezjologiczno- Mariologicznego w Częstochowie do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie. Z taką prośbą zwrócił się oficjalnym pismem do kard. metropolity krakowskiego K. Wojtyły, jako do przewodniczącego Komisji Episkopatu do Spraw Nauki i Wielkiego Kanclerza Wydziału Teologicznego w Krakowie*(22).

Osobne pismo z dnia 25 stycznia 1978 r. bp S. Bareła skierował do dziekana Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie ks. prof. dr. M. Jaworskiego prosząc o afiliowanie „razem ze wszystkimi skutkami prawnymi, do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie... zaocznego studium teologii podstawowej w ramach Instytutu Eklezjologiczno- Mariologicznego w Częstochowie”. Jako uzasadnienie bp Bareła podawał, że miasto biskupie i ośrodek studiów akademickich o wybitnie przemysłowym profilu, jak też środowisko akademickie Sosnowca potrzebują tego typu studium przygotowujących przyszłych wykładowców i nauczycieli religii. Studium to obejmowało wówczas zajęcia, które się odbywały z częstotliwością 2 godzin w miesiącu dla każdego wykładu.

Na roku pierwszym studenci zapoznawali się z zagadnieniami z zakresu: logiki, historii filozofii, metafizyki, wstępu ogólnego do Pisma św. (natchnienie, kanon, hermeneutyka); wstępu do teologii, historii Kościoła, patrologii, katechetyki. Mieli ponadto lektorat z j. łacińskiego i lektorat z j. niemieckiego. W drugim roku była im wykładana: historia filozofii, historia Kościoła, wstęp szczegółowy do ksiąg Starego Testamentu, teologia dogmatyczna (traktaty: de Deo uno et Trino), etyka ogólna, pedagogika, katechetyka oraz języki: łacina i niemiecki. Na roku trzecim i czwartym materiał powtarzały się co 2 lata wybrane zagadnienia z teologii moralnej, teologii dogmatycznej, egzegezy Starego Testamentu, egzegezy Nowego Testamentu. Ponadto zajęcia odbywały się z liturgiki, religioznawstwa, prawa kanonicznego i katechetyki. Studenci uczestniczyli też w proseminarium. Oprócz tego były konwersatoria przygotowujące do pisania prac magisterskich*(23).

Wobec działań mających charakter oficjalnych starań do prawnego uznania Instytutu przez Papieski Wydział Teologiczny w Krakowie podjęto starania w Rzymie o pozyskanie przychylnego stanowiska w sprawie przyszłej jego afiliacji. Do Rzymu pojechała nawet specjalna delegacja częstochowskiego duchowieństwa. Niezależnie od tego zwrócono się o opinię w tej sprawie w dniu 10 maja 1978 r. do Kongregacji Nauczania Katolickiego, a w dniu 5 czerwca 1978 r. ks. kard. Karol Wojtyła otrzymał z kongregacji potrzebne sugestie. Był proszony o wyrażenie własnego stanowiska, jako Wielki Kanclerz Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie i przewodniczący Episkopatu do Spraw Nauki Katolickiej. Stolica Apostolska nie pozostawiała więc wątpliwości, że taka możliwość istnieje, gdy będzie poparcie dla tej inicjatywy ze strony polskich biskupów, a szczególnie metropolity krakowskiego i władz Papieskiego Wydziału Teologicznego. Biskup Bareła, który w tej sprawie odbył wiele rozmów miał rozeznanie co do wyrażanych w tej sprawie opinii. Po uzyskaniu, jeszcze raz w teologicznym środowisku naukowym Krakowa, ustnych zapewnień aprobujących dążenia Częstochowy, co do formy współpracy Instytutu musiał jeszcze sprostać wyzwaniu i wypełnić niezbędne formalności. Niektórzy bowiem z pracowników naukowych Papieskiego Wydziału Teologicznego z dystansem odnosili się też do samej nazwy częstochowskiego Instytutu sugerując jej zmianę.

Niezależnie od tych rozmów, prowadzano w środowisku częstochowskim akcję informacyjno- agitacyjną w celu dotarcia do licznej rzeszy młodzieży i proponowano jej zdobywanie wiedzy teologicznej w Instytucie na poziomie akademickim. Działalność Instytutu Eklezjologiczno- Mariologicznego w Częstochowie została przekazana wiernym w diecezji drogą specjalnego komunikatu wydanego w dniu 10 października 1978 r. Biskup Bareła pisał „Instytut ten stanowi część Papieskiego wydziału Teologicznego w Krakowie”. Informując o działalności Instytutu biskup zapraszał na uroczystą inaugurację pracowników naukowych, inteligencję pracującą, duchowieństwo zakonne i świeckie, siostry zakonne katechetów oraz młodzież studiującą i pracującą”*(24). Wtedy też wydawało się, że afiliacja Instytutu Eklezjologiczno- Mariologicznego w Częstochowie do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie jest przesądzona. Tymczasem śmierć papieża Pawła VI, a wkrótce po niej odejście do wieczności kolejnego biskupa Rzymu Jana Pawła I nie pozwoliły na finalizację tego projektu. Sytuacja częstochowskiego ośrodka teologicznego wymagały rozpoznania sprawy i jej rozpatrzenia przez zmieniony skład osobowy Kurii Rzymskiej.

Do wyrażenia własnego stanowiska, co do związków Instytutu z Papieskim Wydziałem Teologicznym został zobowiązany następca papieża Jana Pawła II na stolicy biskupiej Krakowa, zarazem Wielki Kanclerz Papieskiego Wydziału Teologicznego – kard. F. Macharski. Wydał on w tej sprawie pozytywną opinię w dniu 19 lutego 1979. Kongregacja oczekiwała jednak jeszcze na opinię przewodniczącego Konferencji Episkopatu do Spraw Nauki Katolickiej*(25). Biskup Bareła prosił więc bp. I. Tokarczuka ordynariusza przemyskiego i przewodniczącego Komisji Episkopatu Polski do Spraw Nauki o opinię w sprawie studium teologii dla świeckich podając liczne argumenty i wizję kard. Wojtyły- poprzednika na tym stanowisku*(26). Niewątpliwie ważnym argumentem było wskazanie związków Instytutu Eklezjologiczno- Mariologicznego w Częstochowie z Papieskim Wydziałem Teologicznym w Krakowie podczas pielgrzymki papieża Jan Paweł II do Polski. Ojciec święty przypomniał o tym podczas pierwszej pielgrzymki do ojczyzny, w swoim przemówieniu do Rady Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie, w dniu 9 czerwca 1979 r.*(27) Biskup Bareła zabiegał więc o poparcie dla tej inicjatywy także u innych członków Komisji Episkopatu do Spraw Nauki Katolickiej. Świadczy o tym zachowana korespondencja*(28). Szczególnie nasilone działania były prowadzone po wyborze papieża Jana Pawła II. Wszystkie te starania stwarzały uzasadnione nadzieję na szybką finalizację podjętego projektu. Sprawa była jednak nadal niezakończona.

W międzyczasie odbyło się spotkanie przedstawicieli Instytutu z władzami Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie. Wzięli w nim udział ks. prof. M. Jaworski, bp częstochowski S. Bareła, rektor Instytutu ks. S. Grzybek i prorektor ks. S. Włodarczyk*(29). Po posiedzeniu Komisji Episkopatu Polski do Spraw Nauki Katolickiej, która odbyła się 14 i 15 marca 1980 r. na wniosek bp Bareły zostało zwołane nadzwyczajne spotkanie z przedstawicielami Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie. Po raz kolejny spotkali się kard. F. Macharski- Wielki Kanclerz Papieskiego Wydziału Teologicznego, dziekan Papieskiego Wydziału Teologicznego ks. M. Jaworski, bp S. Bereła, rektor Instytutu ks. S. Grzybek i prorektor ks. S. Włodarczyk. Wysunięto pismo do bp przemyskiego I. Tokarczuka określające rolę i znaczenie dla Kościoła w Polsce powołania ośrodka teologicznego w Częstochowie*(30). Wszystkie te pisma i pozytywne opinie zostały złożona na ręce kard. W. W. Baum prefekta kongregacji pro Catholica w dniu 1 grudnia 1980 r. przez bp. S. Barełę*(31).

W okresie starań o afiliację kadrę dydaktyczno- naukową stanowiło grono wykładowców, z których 7 było samodzielnymi pracownikami naukowymi (1 profesor zwyczajny, 1 profesor nadzwyczajny, 5 docentów doktorów habilitowanych)*(32). W roku akademickim 1980/ 1981 zostali zatrudnieni jako wykładowcy na studium podstawowym teologii w Częstochowie: ks. dr S. Włodarczyk (Pismo św. Nowego Testamentu), ks. prof. dr hab. S. Grzybek (Pismo św. Starego Testamentu), ks. dr F. Dylus (teologia dogmatyczna), ks. dr S. Urbański (teologia moralna); ks. dr hab. J. Życiński (historia filozofii); ks. lic Marian Dewudzki (metafizyka), S dr Okulicz (logika); ks. mgr Zenon Janyszek (socjologia); ks. lic. L. Warzybok, ks. dr A. Długosz (katechetyka); ks. lic. Mirosław Suchosz (pedagogika); ks. dr Zenon Mońka (wstęp do teologii); ks. dr Jan Związek (historia Kościoła); ks. dr I. Skubiś (prawo kanoniczne); ks. dr Zbigniew Wit (liturgika); mgr inż. Pospieszalski (historia sztuki); ks. dr Zenon Uchnast (psychologia); o. dr Salezy Kafel (apologetyka); br. mgr Taranek (łacina); mgr Maria Borys (angielski); mgr Urszula Mrożek (niemiecki); religioznawstwo (ks. doc. dr Balter). Wykłady na studium wikariuszowskim prowadzili ks. St. Włodarczyk (Pismo św.- kwestie wybrane); ks. dr. F. Dylus (teologia dogmatyczna); ks. dr Jan Kowalski (teologia moralna); ks. dr Z. Wajzner (prawo kanoniczne); ks. dr Zbigniew Wit (liturgika); ks. lic. Ludwik Warzybok (katechetyka); ks. dr Jan Związek (patrologia); ks. doc. dr Andrzej Święcicki (socjologia). Natomiast na studium licencjackim (ks. prof. S. Grzybek (Pismo św.); bp dr M. Kołodziejczyk (teologia dogmatyczna); ks. doc. dr Adam Kubiś (eklezjologia); ks. doc. dr Jan Kracik (historia Kościoła), ks. dr Teofil Siudy (mariologia)*(33).

Ostatecznie bp. S. Bareła, po uzyskaniu ustnej aprobaty kompetentnych przedstawicieli Stolicy Apostolskiej i poparciu samego papieża, dekretem z dnia 3 maja 1981 r. powołał do życia Instytut Teologiczny w Częstochowie oraz zatwierdził jego statut. Umowa o współpracy naukowej miedzy Papieskim Wydziałem Teologicznym w Krakowie i Instytutem Teologicznym w Częstochowie została sygnowana 22 września 1981 r., a podpisana i weszła w życie dnia 1 października 1981 r. Całość dokumentacji dotyczącej celu i zasad funkcjonowania Instytutu Teologicznego w Częstochowie została przesłana do Stolicy Apostolskiej i włączone w tok sprawy zmierzającej do jego afiliacji do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie. Zatwierdzenie Instytutu Teologicznego w Częstochowie, jako filii Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie przez Kongregację do Spraw Katolickiego Wychowania nastąpiło w dniu 30 stycznia 1982 r. po spełnieniu wszystkich wymogów formalnych i uzyskaniu pozytywnej opinii od Komisji Episkopatu Polski do Spraw Nauki Katolickiej. W „duchowej stolicy Polski” powstał więc ośrodek teologiczny, którego refleksja naukowa zmierzała w kierunku zgłębiania myśli eklezjalnej i mariologicznej.

Na mocy umowy z dnia 3 maja 1981 r. sekcja eklezjologiczno- mariologiczna, włączona zostałą całkowicie, strukturalnie do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krkaowie. Studia trwajace przez dwa lata pozwalały jego słuchaczom zdobywać kościleny stopień licencjata, po magisterium. Wykłądowcy byli corocznie zatwierdzani przez Radę Wydziału*(34).

Działalność Instytutu Teologicznego opierała się na zatwierdzonym przez biskupa diecezjalnego statucie. Według niego celem Instytutu było „pogłębianie znajomości teologii poprzez badanie w świetle Objawienia problematyki nurtującej współczesność”. Zamierzenie to miało być realizowane właśnie w Częstochowie, jako ośrodku kultu maryjnego, który powinien ze względu na swoją rolę podejmować pogłębioną refleksję teologiczną. Takie perspektywy dawał siostrom zakonnym, katechetom i świeckim Instytut Teologiczny prowadzący działalność dydaktyczną na poziomie zasadniczych studiów teologicznych*(35).

Na czele tak ukonstytuowanego Instytutu stał biskup diecezjalny oraz mianowane przez niego władze: rektor, prorektor i Rada Instytutu. W sprawach administracyjnych rektorowi pomagał wyznaczony przez niego dyrektor administracyjny, którego zadaniem była organizacja sekretariatu i biblioteki oraz spraw ekonomiczno-finansowych*(36). Absolwenci Instytutu Teologicznego mogli bowiem odbywać studia licencjackie w ramach istniejącej w Częstochowie sekcji eklezjologiczno- mariologicznej*(37).

Biskup diecezjalny zgodnie ze statutem czuwał nad depozytem wiary, mianował na 5 letnią kadencję rektora i prorektora Instytutu oraz zatwierdzał grono profesorów. Zapewniał też środki finansowe dla tej struktury. Do zadań rektora należało przewodniczenie społeczności akademickiej, reprezentowanie Instytutu na zewnątrz, zwoływanie Rady Instytutu i przewodniczenie jej posiedzeniom. Prorektor miał opracowywać w porozumieniu z Radą Instytutu szczegółowy program zajęć dydaktycznych, czuwać nad dyscypliną studiów, pełnić funkcję opiekuna studentów oraz zastępować rektora. Rada Instytutu określała program pracy naukowej, dydaktycznej i wydawniczej Instytutu, oceniała przedłożony prze prorektora program studiów, omawiała aktualne problemy związane z działalnością Instytutu*(38).

Instytut, od chwili swego powstania prowadził działalność na poziomie akademickim. Świadczy o tym tematyka wykładów inauguracyjnych. Wygłaszali je podejmując zagadnienia Vat. II m. in. w roku akademickim 1975/76 ks. prof. dr hab. A. Jankowski OSB, który mówił na temat Posoborowe tendencje mariologii biblijnej; w 1976/77 prof. dr. hab. Andrzej Święcicki z Warszawy- Chrześcijanin we współczesnym świecie; w 1977/78- o. prof. Andrzej Krupa KUL- Współczesne kierunki w mariologii; w 1978/79- ks. doc. dr. hab. T. Pieronek Rady kapłańskie w ostatnim dziesiecioleciu; w 1979/ 80 ks. prof. J. Tischner Idee przewodnie encykliki Redemptor Hominis*(39). Ponadto były organizowane sesje naukowe, np. w roku 1980 referat ks. dr. J. Wolnego Miejsce I- go Biskupa częstochowskiego Teodora Kubiny w Kościele Drugiej Rzeczypospolitej – zarysowanie dyskusyjne*(40).

Swoje cele Instytut Teologiczny w Częstochowie realizował poprzez systematyczne wykłady prowadzone na poziomie studiów wyższych według treści programowych obowiązujących w wyższych seminariach duchownych w Polsce. Obok tego typu obowiązkowych zajęć były prowadzone regularne seminaria naukowe, na których studenci zapoznawali się z metodami pracy naukowej i przygotowywali prace magisterskie*(41).

Ważnym punktem działalności tej instytucji były sympozja i seminaria naukowe z udziałem zaproszonych gości, którzy wygłaszali na nich referaty. Pozwalały one podejmować dyskusje związane z aktualnymi wydarzeniami w Kościele powszechnym, polskim i częstochowskim między różnymi środowiskami naukowymi*(42).

Badania naukowe w Instytucie rozwijały się także poprzez publikowane artykuły na łamach utworzonego czasopisma o nazwie Częstochowskie Studia Teologiczne. Mogli w nich prezentować swoje prace m. in. miejscowi wykładowcy*(43).

Biskup Bareła powołał ponadto Seminarium Naukowe Teologów w Diecezji Częstochowskiej. W swej wewnętrznej strukturze, jak i działalności miało ono być „prawnie i faktycznie związane ze strukturą i działalnością Instytutu” Celem tegoż seminarium było „rozwijanie badań naukowych z dziedziny teologii i filozofii chrześcijańskiej oraz dyscyplin pokrewnych przez kapłanów i inne osoby posiadające kwalifikacje pracowników naukowych lub bezpośrednio przygotowujących się do stopni naukowych kwalifikujących do statusu akademickiego samodzielnych pracowników naukowych”*(44). Swoje referaty prezentowali w ramach tego Seminarium przede wszystkim kapłani diecezjalni wracający ze specjalistycznych studiów. Kierownikiem Seminarium Naukowego Teologów Diecezji Częstochowskiej został ks. prof. dr hab. S. Grzybek*(45).

Integralną częścią Instytutu Teologicznego w Częstochowie była biblioteka. O jej utworzenie zabiegano od samego początku organizacji tej instytucji. Już w 1968 r. ks. S. Grzybek zwrócił się do biskupa diecezjalnego z sugestią zorganizowania archiwum i biblioteki obejmującej obok wydawnictw zwartych także prenumeratę czasopism, np.: Concilium lub Notitiae*(46). Studenci teologii w Częstochowie mieli więc możliwość indywidualnego poszerzania swej wiedzy teologicznej w bibliotece, której księgozbiór początkowo dotyczył wyłącznie problematyki soborowej. Została ona wówczas zorganizowana w gmachu kurii przy al. NMP 54. Po przeniesieniu siedziby Instytutu, według stanu na dzień 20 sierpnia 1981 r., biblioteka dysponowała 4 lokalami (2 lektoria, 1 magazyn czasopism i 1 magazyn ogólny). Druki zwarte stanowiły 4587 tytułów (1827 teologii, 982 filozofii, o treści ogólnej 1453 i 325 mariologia), czasopisma bieżące w liczbie 161 obejmowały dział polski 145 tytułów (w tym: treści ogólnej 98, teologicznej i filoz. 47), a dział zagraniczny 16 tytułów (3 filozoficzne i 13 teologicznych). Biblioteka Instytutu Teologicznego w Częstochowie stanowiła część biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego Diecezji Częstochowskiej w Krakowie, „z którym tworzyła jedną całość”. Funkcję bibliotekarki pełniła wówczas pani Jadwiga Sobieraj*(47).

Bardzo ważnym punktem studiów w Instytucie była właściwa formacja wewnętrzna. Słuchacze zdobywali ją poprzez uczestnictwo w mszy św., dniach skupienia i rekolekcjach oraz wykładach o treści ascetycznej*(48).

Po Vat. II postrzeganie roli Kościoła w świecie wymagało poznania nauczania zawartego w dokumentach soborowych i podjęcia nad nimi głębszej refleksji. Szczególne zapotrzebowanie na tę wiedzę przejawiały Kościoły partykularne działające w ramach państwa socjalistycznego, w których rozwijała się ateistyczna ideologia. Zachowanie tożsamości kościelnej i podjęcie merytorycznej polemiki z wrogami religii zobowiązywało do określenia zadań katolika w zbawczej wspólnocie Ludu Bożego. Wskazanie roli laikatu w Kościele wymagało zmobilizowania do naukowej refleksji nie tylko duchowieństwa i przedstawiciele zakonów, ale także poddawanych nieustannej i systematycznej indoktrynacji, wiernych świeckich. Dodatkowym argumentem za wdrażeniem soborowego nauczania był stały wzrost liczby studentów, co było efektem wschodzącego wyżu demograficznego. Młodzieży akademickiej należało więc zapewnić możliwość zdobywania wykształcenia teologicznego. Na pojawiające się zapotrzebowanie na ten kierunek studiów chciał odpowiedzieć Kościół częstochowski.

Staraniem trzeciego biskupa diecezjalnego Stefana Bareły w mieście biskupim powstał najpierw Sekretariat Dokumentacji Soborowej. Po kilku miesiącach swej aktywnej działalności zyskując odzew duchowieństwa, sióstr zakonnych i lokalnej społeczności, przejął on rolę ośrodka dydaktycznego pozwalającego na permanentne zgłębianie teologii. Tę formę działalności zaaprobowała, bowiem Stolica Apostolska, która zezwoliła na posługiwanie się nazwą Instytut Dokumentów Soborowych Diecezji Częstochowskiej. Ukształtowana na prawie diecezjalnym struktura ukierunkowała swoją działalność badawczą na aspekt eklezjologiczny i mariologiczny. Zawarta między Instytutem, a ATK w Warszawie umowa pozwoliła na utworzenie w Częstochowie punktu konsultacyjnego. Dzięki temu uczęszczający na wykłady i seminaria naukowe studenci mogli zdobywać stopień magistra teologii na ATK w Warszawie, a jako absolwenci podejmowali studia specjalistyczne pozwalające zdobyć dyplom licencjata teologii.

Na skutek restrykcyjnej polityki władz państwowych zmierzającej do likwidacji teologicznych punktów konsultacyjnych dla świeckich współpraca z uczelnią warszawską została zaniechana. Zaistniała jednak możliwość zachowania swej nazwy Instytut Eklezjologiczno- Mariologiczny w Częstochowie oraz jego wewnętrznej struktury administracyjnej poprzez afiliację do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie. Swoje poparcie dla tej inicjatywy okazywał jego ówczesny Wielki Kanclerz i przewodniczący Komisji Episkopatu Polski do Spraw Nauczania kard. Karol Wojtyła. Także jako papież Jan Paweł II był otwarty na znane mu aspiracje diecezji częstochowskiej. Długotrwałe starania biskupa Stefana Bareły podjęte z przedstawicielami Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie, zaowocowały ostatecznie erekcją instytucji dydaktycznej o nazwie Instytut Teologiczny w Częstochowie. Zaakceptowana przez władze Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie nazwa, statut, regulamin studiów oraz ratio studiorum pozwoliły na sfinalizowanie umowy o afiliacji częstochowskiego ośrodka. Umowa ta, po spełnieniu wymogów formalnych, została zatwierdzona przez rzymską kongregację pro Catholica. Odtąd Instytut Teologiczny w Częstochowie stał się ośrodkiem dydaktycznym zachowującym własną tożsamość i pewną autonomię, będąc jednocześnie filią, utworzonej dnia 8 grudnia 1981 r. w miejsce Papieskiego Wydziału Teologicznego, Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.

Tak więc dzień 3 maja 1981 r. stał się oficjalnym terminem ustanowienie w częstochowskim Kościele partykularnym ośrodka naukowo-dydaktycznego o charakterze teologicznym. Miasto biskupie- Częstochowa -będące wówczas siedzibą kilku uczelni państwowych, z których najważniejszymi była Politechnika Częstochowska i Wyższa Szkoła Pedagogiczna, stwarzało licznej rzeszy abiturientów i studentów świeckich możliwość zgłębiania jednej z najstarszych dyscyplin naukowych - Świętej Teologii. Studenci Instytutu Teologicznego w Częstochowie mogli zdobywać tu dyplom magistra teologii. Równocześnie jego absolwenci podejmowali, zazwyczaj także w Częstochowie, studia specjalistyczne, na wyższym poziomie i uzyskiwali kościelny tytuł licencjata teologii na sekcji eklezjologiczno- mariologicznej włączonej całkowicie strukturalnie do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Krakowie.